De Westlander en zijn MoNUment: Het gemaal aan de Zweth

door Piet van der Valk

Het gemaal aan de Zweth is zichtbaar vanaf de Veilingroute, de locatie is bereikbaar wanneer de Lange Wateringkade in Kwintsheul afrijdt en bij de Zweth circa 500 meter naar rechts gaat. Dan komt men bij de entree van het gemaal, dat bijna recht tegenover de Monsterwatering ligt. De functie van het gemaal is nog steeds het drooghouden van de Oude en Nieuwe Broekpolder, 635 hectare in oppervlak. In het verleden was die taak aan 2 windmolens voorbehouden, die daar zeker al sinds de zeventiende eeuw stonden. De Oude en Nieuwe Broeks-molen stonden langs de Zweth om het overtollige water uit de polder te malen. De Oude Broeksmolen stond stijf naast op de plek waar nu dus het gemaal staat.

Molenaar van Zijl
Van Willem Corstiaanszoon van Zijl, weten we bijna zeker dat hij watermolenaar was op de Oude Broekmolen. Willem was geboren ± 1689 te Zandambacht en gehuwd met Ariaentie Gerritsdochter van der Hoeven geboren 21 sep 1693 in ’t Woudt. Bij het dopen van hun kinderen in Poeldijk werd als domicilie opgegeven: ´Op de Swet´. In de rekeningen van de ambachtsbewaarder van Wateringen (Hoogheemraadschap Delfland, nr. 1259) staat onder post 1740 t/m 1770: ´Ordinaris en bij quitantie. Aan Willem van Zijl voort maeken van drie wateringse hoeffslagen off crooswerken, als de 32e besteding in de Vlaardingse Vaert, de 10e agter Zion, en de 3e in de Groeneveldse Watering voor den jare ... f. 48,- ´. Krooswerk was overigens een gebruikelijke taak van de molenaar.

Opvolging van molen en molenaars
In 1771 staat dezelfde post op naam van Pieter Koenen, schoonzoon van Willem van Zijl. Deze Pieter wordt op een lijst van molenaars van Delfland d.d. 04 april 1776 genoemd als molenaar van de Oude-Broekmolen. Het lag voor de hand dat hij zijn schoonvader na diens dood op 15 dec 1770 opgevolgde. Willem was een zoon van Cors Janszoon van Zijl en ook deze Cors was watermolenaar. Maar ook de zoon van Willem, Cors Willemszoon werd molenaar, hij werd in 1761 benoemd op de Grote West-Eskampmolen aan de Leyweg in Haagambacht. Deze benoeming ging ten koste van Sijmen van der Valck, die daarmee misschien wel ten onrechte zijn ontslag kreeg. Op 2 september 1781 brandde de Oude Broekmolen door blikseminslag tot de grond toe af. Drie jaar later op 15 maart 1784 nam men eindelijk het besluit de Oude Broekmolen te vervangen door een schepradmolen.

Van Molen naar Gemaal
Het gebouw ten behoeve van het stoomgemaal werd in 1881 aan de Zwet gebouwd als vervanging van de 2 eerder genoemde molens. De heer J.P. van den Berg Janszoon ontwierp het gebouw in Neoclassicistische stijl in opdracht van de beide polderbesturen, van de Oude en Nieuwe Broekpolder. In het lage gebouw staat weer de oude stoomketel opgesteld, waarmee het gemaal in het begin werd aangedreven. In het andere deel op de begane grond van het hoofdgebouw staan nog de dieselmotoren die vanaf 1953 dienst deden en de elektramotor die voor de huidige aandrijving van het gemaal zorgt. Op de verdieping was de woning van de machinist gesitueerd, maar qua geluid was dat eigenlijk geen goede plek om echt ontspannen te wonen. Het besluit om vanaf 1977, meerdere gemalen door een en dezelfde persoon te laten bedienen, moet voor de vrouw des huizes als zegen zijn gekomen. Hierdoor kwam namelijk de woonfunctie voor dit gemaal te vervallen. 1977 was ook het jaar waarop alle polderbesturen, werden opgeheven en vanaf toen, werden niet alleen de boezemwaters maar ook de polders door het bestuur van het Hoogheemraadschap van Delfland gebracht.

Machinisten en beheerders
De Machinisten die de bovenwoning in het gemaal bewoonden, met hun vrouw en kinderen en de wijze van bedienen van het gemaal naar de huidige tijd verliep als volgt. De eerste machinist was Apolonius Bastiaan Lagendijk van 1 april 1886 tot 1 april 1923. De tweede machinist was Arie Willem Stierman van 1 april 1923 tot 1 november 1932, dan komt hij om het leven door een noodlottig ongeval op het gemaal. De volgende machinist was Martinus Verkade volgde Arie per 1 januari 1933 tot 1 jan 1944. De voorlaatste machinist die er woonde was Simon van de Ruit van 1 februari 1944 tot 30 juni 1958. Hij werd door de Duitse soldaten in de 2^de wereldoorlog gedwongen de polder onder water te zetten in plaats van hem droog te houden, de zogenaamde inundatie van de polder. Het was de zwartste dag uit het bestaan van het gemaal. Zijn zoon Siem van de Ruit volgde hem als vijfde en laatste machinist van 1 juli 1958 tot 1987 op en kreeg daarna zijn eervolle ontslag.
Tegenwoordig zijn er per cluster meerdere beheerders actief. Vanaf 1989 waren dat Fred van Vliet en Bert van Paassen. Sinds het vertrek van Bert in 2000 ging Fred verder met drie andere beheerders tot aan zijn pensioen in november 2009.
De huidige beheerders Hugo van Steekelenburg, Rob van Zijll, John van de Eijk en Wim Haaring controleren dagelijks alle stuwen en bezoeken zeer regelmatig alle gemalen voor onderhoud en inspectie. De grotere gemalen drie keer per week en de kleinere twee maal. Het gemaal Oude en Nieuwe Broekpolder valt onder de grotere gemalen. Na het vertrek van de vaste machinist is het gemaal in de loop der jaren beetje bij beetje geautomatiseerd en is inmiddels volautomatisch. Toch kan, als het nodig is, vanuit een controlekamer in Vlaardingen deze automatische bedrijfsvoering worden overgenomen. Dit wordt bijvoorbeeld gedaan als er veel regen wordt verwacht. Het peil wordt in dat geval tien centimeter onder het normale niveau gebracht. De oude bovenwoning doet dienst als kantoor en kantineruimte, voor zowel de beheerders en zij die er werkzaamheden moeten verrichten.

Rijksmonument
Vanaf 9 maart 2001 werd het gemaal als Rijksmonument bestempeld en opgenomen in het register van beschermde monumenten. In het rapport voor aanwijzing tot Rijksmonument is de volgende ‘Waardering’ opgenomen: Het gemaal is van algemeen belang vanwege de cultuurhistorische waarde, als onderdeel van de waterhuishouding van het Hoogheemraadschap van Delfland, ter bemaling van de Oude en Nieuwe Broekpolder. Het gemaal is van algemeen belang vanwege de architectuurhistorische waarde: vanwege de kenmerkende typologie en de karakteristieke Neoclassicistische architectuur, veel toegepast voor utilitaire bouwwerken uit deze periode. Het gemaal heeft situeringswaarden vanwege de beeldbepalende, vrije ligging in het polderlandschap. Het gemaal is gaaf in hoofdvorm, materiaalgebruik en detaillering. In 2009 werd het totale complex gerenoveerd en staat er perfect bij. Wilt u reageren op dit artikel, omdat u een aanvulling heeft of omdat u ook bezitter of bewoner van een monument bent en u wilt uw verhaal doen in ‘De Westlander en zijn moNUment’ mail dan naar pamvdvalk@gmail.com.

Deze rubriek kwam tot stand in samenwerking met de monumentencommissie van de gemeente Westland. Bronnen: Historische werkgroep Oud-Wateringen de heer Eric Luiten.